De minister en het theater
Begin dit jaar was theatergezelschap De Verleiders te gast in De Wereld Draait Door om te vertellen over hun nieuwe voorstelling '#niksteverbergen'. Deze theatervoorstelling gaat over hoe we de grip op onze privacy aan het verliezen zijn en waarom dit gevaarlijk is. Het televisieoptreden van de acteurs leidde tot veel hoon. "Veel van de dingen die ze zeiden, zijn een ontzettende overdrijving of simpelweg onwaar," aldus NOS-techjournalist Joost Schellevis. Vooral een uitspraak van De Verleiders over kunstmest leid tot kritiek.
Het hypothetische scenario van de acteurs: Stel je woont in een wijk waar veel moslims wonen en je koopt een zak kunstmest voor je volkstuintje, dan kun je een vlaggetje krijgen. Als je vervolgens een keer afwijkt van je normale route, en je komt in een ander verdacht postcodegebied terecht, dan stapelt zich dat op. (DWDD, 28 januari 2019).
Minister van Binnenlandse Zaken, Kasja Ollongren, reageert resoluut: "Het idee dat je in een moslimwijk zou wonen en dat je kunstmest koopt en dat je dan meteen door de AIVD wordt getracked is echt totale onzin." (DWDD, 25 februari 2019). "Factfree" bestempelde Ollongren het hele optreden in een eerder bericht.
Kunstmest
Waar komt die zak kunstmest vandaan? Bepaalde soorten kunstmest kunnen worden gebruikt voor de fabricage van explosieven. Dit maakt het spul, in bepaalde omstandigheden, verdacht. Zo wordt in 2003, tijdens een huiszoeking bij terrorismeverdachte Samir A., een zak kunstmest aangetroffen. Dit leidde er mede toe dat Samir A. werd aangeklaagd voor het beramen van een terroristische aanslag. Overigens bleek na onderzoek dat de mest van het verkeerde soort was en dus ongevaarlijk. Wel blijkt dat de AIVD het een en ander nauwlettend in de gaten heeft gehouden: "Samir is niet de enige met een bijzondere interesse in kunstmest. De AIVD meldt dat Jason W. samen met verdachte Achmed H. naar kunstmest informeert bij Welkoop in Eemnes" (NRC, 9 april 2005).
In mei 2017 geeft de Nationaal Coordinator Terrorismebestrijding en Veiligheid een speciale brochure uit: "Uw waakzaamheid maakt het verschil!". In deze brochure worden handelaren in chemische producten, waaronder kunstmest, opgeroepen om verdacht gedrag te melden. Wat is verdacht gedrag? Onder andere of een klant alleen contant wil betalen, niet wil vertellen waar hij/zij het product voor gaat gebruiken, of het product op ongebruikelijke wijze wil laten verpakken.
Het is dus wel duidelijk dat de opsporingsdiensten, en ook de AIVD, wel degelijk interesse hebben in kunstmest.
Verdacht
Kan het voorkomen dat een onschuldige burger, door een samenloop van omstandigheden, onderwerp wordt van een AIVD onderzoek? Jazeker. Dit overkwam in 2004 een gepensioneerde scheikundeleraar. Bezig met het opstellen van een examenvraag deed de leraar onderzoek naar zwaar water, een stof die onder andere wordt gebruikt bij de productie van kernwapens, maar ook voor medische toepassingen. Kort daarop krijgt hij bezoek van de AIVD. De combinatie van de getoonde interesse in zwaar water, en het feit dat de scheikundeleraar in het verleden in dezelfde straat had gewoond als een bekende spion, was voor de AIVD voldoende om een onderzoek te starten.
"Ze suggereerden wel dat er een verband was met Khan, de Pakistaanse atoomspion die in Nederland in de jaren zeventig nucleaire technologie heeft gestolen en later kernbommen ging produceren. Ze zeiden: Je snapt het wel, Khan en zwaar water - heel gevaarlijk allemaal. Toen ging bij mij een lichtje branden. Dan weten jullie natuurlijk ook dat ik in Zwanenburg in dezelfde straat heb gewoond als Khan, zei ik. Dat wisten ze. Ik heb verteld dat ik Khan nooit heb ontmoet. Dat de ultracentrifuges waarnaar Khan spioneerde ook niks te maken hadden met zwaar water. Ja, maar je kunt zwaar water toch ook in ultracentrifuges verrijken, zei Wittekoek. Toen ben ik gestopt. Ik kan een hoop, maar tegen dit soort onnozelheid ben ik niet opgewassen. Zwaar water heeft helemaal niks te maken met verrijking." (NRC, 8 juli 2006)
Behalve het huisbezoek bleek de AIVD ook bij de oude school van de scheikundeleraar langs te zijn geweest. Ook daar kregen de geheimagenten te horen dat de leraar betrokken is bij het opstellen van examenvragen, en zwaar water inderdaad onderdeel is van de examenstof. Als de leraar wil weten wat het eindresultaat is van het onderzoek, en of zijn telefoon en email zijn afgetapt, beland hij in een kafkaeske situatie. De AIVD hult zich in vaagheid en verdraaiingen, de Commissie van Toezicht verwerpt zijn klacht en ook het ministerie van Binnenlandse Zaken vind dat er niets vreemds aan de hand is. Inzage in zijn dossier krijgt de scheikundeleraar niet: dat zou inzicht bieden in het 'actuele kennisniveau' van de dienst en dat is niet de bedoeling.
SyRI
In het hypothetische scenario van De Verleiders valt nog een term: SyRI. Dit 'Systeem Risico Indicatie' is geen hypothetisch systeem maar bestaat echt, en wordt sinds enkele jaren gebruikt om belastingontduiking en bijstandsfraude op te sporen. Binnen dit systeem worden gegevens uit verschillende bronnen bij elkaar gebracht om vervolgens een analyse te kunnen doen. Onder andere belastinggegevens, arbeidsverleden, scholing, woon- en verblijfplaats en gegevens over schulden worden gebruikt. Als voorbeeld noemt toenmalig minister Asscher dat er gekeken kan worden naar watergebruik: "De aanname is dat bij een zeer laag waterverbruik op een adres (minder dan 5 m3 per jaar) sprake is van een feitelijk niet-bewoond adres en daardoor mogelijk van verzwegen samenwoning elders, met uitkeringsfraude en huurtoeslagfraude als gevolg." (Privacy Barometer, 16 september 2014)
Zowel de Raad van State als de Autoriteit Persoonsgegevens tonen zich zeer kritisch over de grote hoeveelheid data die wordt verwerkt binnen SyRI. De minister legt de kritiek naast zich neer en de wetswijziging die de gegevensverwerking mogelijk maakt wordt zonder verder debat zowel door de 1e als 2e kamer aangenomen. De bewaartermijn voor deze gegevens? Twee jaar. Het systeem wordt al langer gebruikt om potentiele terroristen op te sporen, maar hoe precies is onduidelijk. Het lijkt inderdaad dat een stapeling van in principe onschuldige omstandigheden maakt dat je als burger uiteindelijk toch in de kijker loopt.
ANPR
Maar een keertje afwijken van je route, daar kijken ze toch niet naar? Helaas is ook dit voorbeeld minder ver gezocht dan je zou denken. In Nederland zijn een groeiend aantal verkeerscamera's uitgerust met kentekenherkenning, ook wel ANPR genoemd. Inmiddels zijn het er enkele honderden. Deze camera's worden ook gebruikt voor analyse en profilering. In september vorig jaar kondigde de politie aan dat ze zakkenrollers en plofkrakers willen gaan pakken door informatie van ANPR camera's en andere bronnen te combineren.
"'Er wordt gewerkt met een puntensysteem', vertelt projectleider Elle de Jonge van de politie. 'Komt een auto uit de richting Duitsland? Tien punten. Roemeens kenteken? Tien punten. Rijdt hij naar de outlet? Tien punten. Zitten er vier mensen in? Tien punten. Bij een bepaalde score vinden we dat er genoeg reden is om de auto te controleren en sturen we er iemand op af.'" (NOS, 17 september 2018)
"Wat de politie betreft, is dat nog maar het begin. Ook wifi-trackers, die signalen opvangen van telefoons op zoek naar een internetverbinding, kunnen interessante gegevens toevoegen. Ze kunnen bijvoorbeeld de telefoon detecteren van een eerder betrapte zakkenroller, maar ook de looproutes van bezoekers volgen en op basis daarvan verdacht gedrag herkennen. De politie werkt daarvoor samen met de TU Eindhoven. Op de universiteit worden straks grote hoeveelheden gegevens geanalyseerd om het afwijkende gedrag van dieven in kaart te brengen." (Trouw, 17 september 2018)
De keerzijde hiervan is dat dus ook gegevens van onschuldige mensen moeten worden geanalyseerd, om het afwijkende gedrag van mogelijke criminelen ertegen af te kunnen zetten. Bovendien blijft onduidelijk of de zakkenrollers daadwerkelijk hun slag al hebben geslagen of dat ze alleen afwijkend gedrag hebben getoond wanneer het systeem ze markeert. Zoals De Verleiders in januari al opmerken lijkt de onschuldpresumptie, waar onze rechtstaat op gebouwd is, langzaam af te brokkelen.
Conclusie
Of je een vlaggetje krijgt van de AIVD, als je in een moslimwijk woont en kunstmest koopt, is lastig te zeggen. De geheime dienst laat niet graag weten welke informatie ze verwerkt en waarvoor. Zelfs als er door een misverstand een dossier over je is opgebouwd krijg je dat nog niet in te zien, zoals de scheikundeleraar merkte. Maar feit is, dat er steeds meer informatie over ons wordt verzameld, en we op steeds meer plekken in de gaten worden gehouden. Onschuldige omstandigheden kunnen zich opstapelen, en zo kunnen we plotseling als verdachte uit het systeem komen rollen. Terecht of onterecht.
Ondanks alle kritiek, lijken De Verleiders met hun theaterstuk dichter bij de waarheid te komen dan de minister met haar ontkenningen, en dat geeft toch te denken.
meer onzin...
De minister en het theater
Piet
Geen sleepwet
De rumba en zijn trawanten
Angst en verwarring
De plein
Dit is fictie
Wedstrijd
Hunted
De toekomst van drones
Wired en de advertentiemannetjes
Cybercriminaliteit onder jongeren
Over de waarde van een leven
Een netwerk van dingen
De menselijke mal
Onafhankelijk
Het begin
Pinnen mag
Er even lekker helemaal uit
De Fiets
Ook geen knip waard
Het Platteland
Het Strand